معرفی نظام آموزش پاسخگو- جامعه نگر

 آموزش علوم پزشکی به سبب نیاز به عرصه‌های متنوع یادگیری در گستره وسیع شکل‌گیری مسایل مرتبط با سلامت و بیماری مردم، نسبت به سایر آموزش‌ها از ویژگیهای خاصی برخوردار است که در آموزش بالینی به مفهوم وسیع آن متبلور می‌شود.پزشکی به عنوان یک حرفه مقدس و به عنوان یکی از حساس‌ترین حرفه‌‌‌ها از هزاران سال پیش مطرح بوده است و اطبا در دوره‌‌‌های مختلف نقش‌‌‌های مهم و حساسی را‌‌ ایفا کرده‌اند. پیشرفت‌‌‌های فناوری و گسترش دانش علوم پایه با سرعتی سرسام‌آور در اوایل قرن بیستم سبب شد که پزشکی کاملا" دگرگون و از حالت یک حرفه یا فن که به‌صورت سینه ‌به ‌سینه آموخته و آموزانده ‌‌می‌شد، خارج گردد. مدارس پزشکی در ‌‌این زمان وظیفه تدریس علوم پایه و بالینی و آموزش مهارت‌‌‌های فنی را به دانشجویان بر عهده گرفتند و به همین دلیل بیمارستان‌‌‌های وابسته به مدارس پزشکی به وجود آمدند که عرصه‌ی آموزش مهارت‌‌‌های بالینی باشند.

با ظهور مفهوم جدید سلامتی و بهداشت و به دنبال ندای تحولات جهانی در آموزش پزشکی که در اولین نشست جهانی آن در سال 1978در آلماتا قزاقستان شروع و استراتژی PHCرا به عنوان گامی اساسی در دستیابی به هدف بهداشت برای همه تا سال 2000 پیشنهاد نمود و پس از آن مصوبات گردهمایی جهانی ادینبورگ در اسکاتلند در سال 1988، ضرورت تغییردر برنامه های آموزش پزشکیبر مبنای نیازهای جامعهو نقش نوین پزشک قرن آینده سبب شد که در برنامه های آموزش پزشکی تغییراتی رخ دهد به نحوی که توانمندی های فارغ التحصیلان در شناسایی مشکلات بهداشتی درمانی جامعه و نحوه انجام مراقبت و حفظ سلامت مردم افزایش یابد که این امر منجر به تغییرات در برنامه های آموزش دوره پزشکی عمومی شد.

آموزش پزشکی در قرن بیستم شاهد موفقیتهای گسترده‏ای بود. مسلماً تربیت هزاران نیروی متخصص، در سطوح مختلف در علوم پزشکی، نقشی اساسی را در کاهش مرگ و میر انسانها ایفا نمود. اما آموزش پزشکی، به ویژه در دو دهه آخر قرن بیستم، با انتقادات جدی و گسترده‏ ای از طرف متخصصین و دست‏اندرکاران آن مواجه گشت، به طوری که بسیاری از انجمنهای تخصصی، سازمانها و متخصصین، خواستار تغییر و انجام اصلاحات جدی در آموزش پزشکی گردیدند. هر چند تقاضا برای اصلاح به هیچ وجه به معنای نادیده گرفتن تلاشهای گذشتگان نمی‏باشد، ولی سرعت تغییرات در نظام سلامت و نیازهای جامعه، بازنگری در آموزش پزشکی را به نحوی که پزشکانی متناسب و آماده رویارویی با مشکلات قرن بیست و یکم تربیت کند، ضروری می‏نماید. برخی از انتقاداتی که به آموزش پزشکی، به خصوص در دو دهه آخر قرن بیستم مطرح شده است، عبارتند از:

1. بر هم خوردن نسبت نیروهای متخصص در مقابل نیروی عمومی

2. تمرکز بیش از اندازه محتوای آموزشی بر درمان بیماریها

3. فقدان جایگاه جدی آموزش اخلاق پزشکی در برنامه‏های آموزشی

4. فقدان موضوع طب جایگزین در آموزش پزشکی

5. فقدان آموزش در زمینه ‏های علوم اجتماعی و انسانی

6. تمرکز بر آموزش بیمارستانی

7. فقدان آموزش بر روی بیماران مرحله آخر حیات

فقدان تناسببین تخصص‏گراییو کلان‏نگریدر آموزش پزشکی موجب قطعه قطعه شدنمفاهیم جامع در سلامت و آموزش پزشکی شده به نحوی که برخی از دست‏اندرکاران آموزشی را دچار فقدان بینشجامع، کلان و کلی از سلامتنموده است.

پس از مطرح شدن استراتژی PHCدر آلماتا ایده ادغام بین آموزش و ارائه خدمات در مجامع علمی دنیا مطرح گردید. در حال حاضر 30% از دانشکده های پزشکی آمریکا Integrationعرصه های علمی و خدمات پزشکی به وجود آمده است که نمونه‌هایی از آن را می‌توان در دانشگاه‌های پنسیلوانیا، میشیگان، نیومکزیکو، داکوتای شمالی، کارولینای شمالی، Mayo clinicو دانشگاه Dukeنام برد. در کانادا دانشگاه Mac master، در گلاسکو انگلستان، در هلند دانشگاه ماستریخت و در مصر دانشگاه کانال سوئز نیز از دانشگاه‌هائی هستند که آموزش پزشکی را با عرصه‌های خدمات بهداشتی درمانی به درجات مختلف در هم ادغام نموده‌اند. مشارکت در عرصه‌های آکادمیک پزشکی و عرصه‌های خدمات، در سال 1995 در کنفرانس منطقه مدیترانه شرقی در العین امارات متحده عربی و در سال 1997 در نشست بارسلون مورد تبادل نظر و بحث قرار گرفت و پاسخگوئی و مسئولیت پذیری دانشکده‌های پزشکی در مقابل نیازهای جامعه مورد تاکید قرار گرفت. این ایده توسط فدراسیون جهانی آموزش پزشکی و سازمانهای جهانی WHO، UNFPAو UNICEFنیز مورد حمایت قرار گرفت.

در کشور ما نیزاز سال 1364 با تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وظیفه آموزش و تربیت نیروی انسانی بخش بهداشت و درمان نیز به عهده این وزارتخانه نهاده شد که با این گام اساسی تجلی عینی ادغام آموزش و خدمت که یکی از عمده ترین راه حلهای بهبود برنامه های آموزش پزشکی بود محقق شد چرا که توانمندی یک پزشک در پاسخگویی بهتر به نیازهای بهداشتی درمانی جامعه در گرو فراهم بودن عرصه های مناسب یادگیری در طول دوره آموزش پزشکی می باشد و لذا کسب آموزش در مواجهه با نیازهای واقعی جامعه به عنوان یکی از سیاستهای برنامه ریزی تعیین گردید. اما در ایران سابقه این حرکت به سال 1351 برمی گردد که وزیر علوم و آموزش عالی وقت با همکاری تعدادی از استادان دانشگاهها و کارشناسان وزارت بهداری وقت و همکاری سازمان جهانی بهداشت به بررسی وضعیت نظام سلامت و آموزش پزشکی  پرداختند و نتیجه مطالعه در 4 جلد کتاب تحت عنوان راهی به سوی تندرستی منتشر شده است. دراین مجموعه الگوی ایجاد شبکه بهداشتی درمانی و ادغام عرصه های آموزش پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی به عنوان یک طرح انقلابی ارائه شده است.

 علیرغم ادغام سازمانی و ساختاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، هنوز ادغام کامل عملیاتی در سطوح مختلف، تحقق نیافته است. لازمه بهره‌مندی مطلوب از فلسفه مترقی ادغام، دستیابی به تحلیل جامع از وضعیت موجود است تا بتوان برمبنای آن گامهای آینده را مستند به شواهد علمی و در راستای حفظ منافع ملی و ارتقای کیفیت آموزش و خدمات پزشکی با اطمینان کامل برداشته و از اتلاف نیرو و سرمایه و دوباره‌کاری جلوگیری کرد.

با عنایت به پیشینه فوق به نظر می‌رسد مبحث جامعه نگری در آموزش پزشکی درجهت پاسخگویی نیازهای واقعی جامعهمسیر پر تلاطمی را طی نموده است و ادغام آموزش در ارائه خدمات هنوز پس از گذشت بیش از 20 سال نتوانسته‌ است آنگونه که باید، پاسخگوی نیازهای واقعی جامعه باشد. لذا لازم است آموزش پزشکی در این خصوص بار دیگر به صورتی وسیع و عمیق مورد توجه قرار گیرد. جامعه نگری مفهومی استکه امروز توجه به آن بیش از هر زمان دیگر جهت ارائه خدمات در قلمرو رشته های وابسته به علوم پزشکی احساس می گردد. علی رغم موفقیتهای چشمگیر در این زمینه ، باید اذعان نمودکه هنوز تا اجرای کامل آموزش پزشکی جامعه نگر در دانشگاههای کشور راه طولانی وجود دارد و دلیل این مشکل ، وجود موانعی نظیر درگیر نشدن جدی گروه‌های بالینی در این امر، کمبود بودجه ، کمبود واحدهای مناسب (عرصه) ، تردید در ضرورت اجرای آموزش پزشکی جامعه نگر و ... می باشد.

مراحل اجرای برنامه آموزش پزشکی پاسخگو

 Socially accountable medical education (SAME)

توجیه برنامه با توجه به اصول قانوان اساسی:

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ضمن محوری برشمردن سلامت کامل و جامع انسان، بهداشت و درمان را از جمله نیازهای اساسی می شناسد ودولت را مکلف کرده است تا تمامی منابع،  امکانات و ظرفیت های  خود را جهت تامین، حفظ و ارتقای سطح سلامت افراد کشور بسیج کند ( اصول 3،29،43 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران‌).

 

توجیه برنامه با توجه به سند برنامه چهارم :

با توجه به سند ملی برنامه چهارم توسعه در بخش بهداشت و درمان کشور، نظام جامع سلامت به منظور  پاسخ به  نقش ها و نیازهای  جدید، توانمندسازی نیروی انسانی موجود و تربیت نیروی انسانی جدیداصلاحات آموزشی به عمل خواهد آورد.

 

توجیه برنامه با توجه به سند چشم انداز 20 ساله کشور :

یکی از پنج محور اصلی چشم انداز 20 ساله کشور در افق 1404، دستیابی به جایگاه اول علمی و فناوری در سطح منطقه، تعیین شده است. در چشم‌انداز بیست ساله، مشخّصات جامعه سالم ایرانی چنین توصیف شده است :“.. . برخوردار از سلامت، ‌رفاه، امنیّت غذایی، ‌تامین اجتماعی، فرصت های برابر، توزیع مناسب درآمد، ‌نهاد مستحکم خانواده، ‌به دور از فقر، ‌فساد، ‌تبعیض و بهره مند از محیط زیست مطلوب.“ چشم‌انداز بخش سلامت در برنامه چهارم عبارت است از 1ـ تامین،‌حفظ و ارتقاء سلامت افراد جامعه، 2ـ پاسخگویی به نیازهای غیرپزشکی مردمو  3ـ مشارکت عادلانه در تامین منابع مالی.

 

چشم انداز برنامه:

ما برآنیم تا با اجرای این برنامه، نظام آموزش پزشکی کشور را در راستای پاسخگوئی به نیازهای واقعی جامعه، و در راستای تحقق برنامه توسعه چهارم کشور در حوزه سلامت، ارتقا دهیم به گونه‌ای که در انتهای برنامه به یک ساختار مناسب و پویا در آموزش پزشکی در تمامی مقاطع در کشور دست یابیم.

 

اهداف برنامه:

هدف اصلی برنامه:

1. ارتقای نظام آموزش پزشکی کشور در راستای پاسخگوئی به نیازهای واقعی جامعه

 

اهداف فرعی برنامه

1. تدوین کوریکولوم آموزشی در راستای پاسخگوئی به نیازهای واقعی جامعه به تفکیک رشته و مقطع تحصیلی
2. طراحی نظام پایش کوریکولوم آموزش در راستای پاسخگوئی به نیازهای واقعی جامعه به منظور حفظ پویائی آن
3. طراحی شاخص‌های ارزشیابی برنامه آموزش در راستای پاسخگوئی به نیازهای واقعی جامعه
4. طراحی نظام شناسائی و ارزیابی نیازهای واقعی جامعه در حوزه سلامت در کشور
5. طراحی برنامه‌های توانمند سازی در دانشگاه‌ها و گروه‌های آموزشی در راستای پاسخگوئی به نیازهای جامعه
6. اصلاح کوریکولوم آموزشی گروه‌های آموزشی در راستای پاسخگوئی به نیازهای جامعه
7. طراحی نظام انگیزشی مناسب برای سیاستگذاران، اساتید، دانشجویان،ارائه کنندگان خدماتبه منظور تحقق هرچه بهتر پاسخگوئی به نیازهای واقعی جامعه

مراحل اجرای برنامه در کشور

مدت اجرای برنامه 3 سال (1387 تا 1390)

الف: فاز اول برنامه ( ارزیابی وضعیت موجود)

1. تعیین کمیته راهبردی آموزش پزشکی جامعه نگر در وزارت بهداشت

2. مرور وسیع منابع و بررسی وضعیت COMEو Social accountable medical education (SAME)در ایرانو جهان

3. انجام مطالعات KAPو نیاز سنجی در دانشجویان، اساتید، مدیران و سیاستگذاران سلامت، ارائه کنندگان خدمات و سایر ذی‌نفعان آموزش پزشکی کشور

4. برگزاری همایش (هم اندیشی) با حضور روسای دانشگاه‌ها، معاونین آموزشی، روسای EDC، مدیران ادارات منتخب وزارت‌خانه، نمایندگانی از فراگیران، نمایندگانی از اساتید، نمایندگانی از گروه‌های آموزشی

 

 ب: فاز دوم برنامه (تدوین برنامه راهبردی)

1. Stakeholder analysisدر آموزش پزشکی

2. SWOT AnalysisازCOMEو(SAME)Social accountable medical educationدر ایران

3. تدوین برنامه استراتژیک (SAME)Social accountable medical educationدر ایران (حداقل بازه زمانی 5 ساله)

 

ج: فاز سوم برنامه (طراحی و تدوین کوریکولوم و نظام پایش و ارزشیابی)

1. بررسی الگوهای COMEو (SAME)Social accountable medical educationو تهیه یک مدل بومی برای اجرای(SAME)Social accountable  medical educationدر ایران

2. بازدید از کشورهای انگلستان (NHS)، مالزی و نیجریه و بررسی نظام ارائه خدمات با توجه به اجرای COMEدر این کشورها

3. تدوین کوریکولوم(SAME)Social  accountable medical educationدر ایران ( به تفکیک رشته و در مقاطع عمومی و تخصصی و در تعامل با کمیته پزشکی عمومی)

4. طراحی یک نظام پایش و ارزشیابی مداوم در(SAME)Social accountable medical educationدر ایران

5. طراحی شاخص‌های مورد نیاز برای ارزشیابی اجرای(SAME)Social accountable medical educationدر ایران

6. ایجاد نظام انگیزشی مناسب برای اساتید، دانشجویان و ارائه کنندگان خدمات در زمینه تحقق(SAME)Social accountable medical education

 

د: فاز چهارم برنامه (اجرای آزمایشی طرح)

1. اجرای آزمایش طرح در 3 دانشگاه علوم پزشکی کشور (تیپ1 و 2و 3)

2. پایش و ارزشیابی مداوم برنامه پایلوت و در صورت نیاز اصلاح برنامه

 

ه: فاز پنجم برنامه (اجرای برنامه‌های توانمندسازی دانشگاه‌ها)

1. برگزاری کارگاه‌های(SAME)‍‍Social accountable medical educationبرای EDCدانشگاه‌ها

2. برگزاری کارگاه‌های آموزشی(SAME)Social accountable medical education  برای کمیته‌های راهبردی گروه‌های آموزشی

3. به کارگیری نظام آموزشی(SAME)Social accountable medical educationدر گروه‌های آموزشی و اصلاح کوریکولوم آموزشی آنها توسط کمیته‌های راهبردی مربوطه ‌

4. تشکیل کمیته‌های اجرائی محلی و دانشگاهی با توجه به ویژگی‌های بومی و امکانات بالقوه و بالفعل موجود در دانشگاه‌ها و استانها

5. ارتقای نگرش جامعه نگر و جلب حمایت سیاستگذاران و مدیران اجرائی در حوزه سلامت در کشور (مدیران وزارت‌خانه، تامین اجتماعی، کمیته بهداشت و درمان مجلس و ...............)